Thú chơi bài chòi ngày Tết ở miền Trung

Bài chòi xuất xứ từ bài tới. Lúc đầu bài tới chơi ở trong nhà (6 người chơi). Về sau, bài tới "lan ra ngõ" và trở thành trò chơi chung của nhiều người ở đình làng vào dịp Tết.

Nghe vẻ nghe ve
Nghe vè bài tới
Cơm chưa kịp xới
Trầu chưa kịp têm
Tôi đánh một đêm
Thua ba tiền rưỡi
Về nhà chồng chửi


Trò chơi bài tới được chơi ở trong chòi nên người miền Trung từ Quảng Trị đến Phú Yên gọi là bài chòi. Tuy thể thức chơi và số lượng người thay đổi nhưng các quân bài của bộ bài tới vẫn còn nguyên giá trị. Khi chơi bài chòi người ta dựng 11 cái chòi. Riêng vùng Bình Định và một vài nơi ở Quảng Nam chỉ có 9 chòi, 1 chòi cái, 1 chòi con. Mỗi chòi con đểu được phát ba quân bài (còn gọi là bài nọc). Tại chòi trung tâm có ống đựng thẻ và đựng bài cái. Trống hội bài chòi vừa dứt, những người dự chơi đã vào các chòi con, tay cầm đủ ba quân bài thì anh hiệu (người hô) mới bước ra ống thẻ, xóc đi xóc lại ống thẻ cho tất cả mọi người đều nghe rồi thong thả rút tìm quân bài : "Ông Ầm", "Tam Quăn", "Tứ Cẳng"... Chòi nào có đúng con bài đó sẽ gõ ba tiếng mõ hay hô lên một tiếng; và được nhận cờ. Khi chòi nào ăn đủ cả ba cờ thì hô "tới !". Lúc ấy, ở chòi "trung tâm" dành một hồi mõ, tiếp đến là tiếng trống con, trống cái dồn dập... thường, thì cứ tám đến mười hiệp là hết một hội chòi. Người ta lưu lại một hiệp "ăn" cho việc chi phí rồi thì kẻ bước xuống, người lại leo lên chòi, tiếp tục cuộc chơi.

Bộ bài tới thường được in và bán ở khắp chợ miền quê vào trực tết. Bài chòi in theo lối mộc bản, trên giấy dó, giấy bản đã phủ qua một lớp điệp.Tương truyền, những bộ bài tới đầu tiên được in ở làng Sình (Huế), sau được các nhà buôn người Hoa in với số lượng nhiều (vẫn in mộc bản) ở vùng Thanh Hà, Gia Hội (Huế), Hội An (Quảng Nam), Bình Định, Tuy Hòa (Phú Yên)..v.v..

Bộ bài tới gồm ba pho : Văn, Vạn, Sách. Pho Văn có 9 cặp : Chín Gối, Nhì Bánh, Ba Bụng, Tứ Tượng, Ngũ Rún, Sáu Miểng, Bảy Liễu, Tám Miểng, Chín Gan. Pho Vạn có 9 cặp: Nhất Trò, Nhì Bí, Tam Quăng, Tứ Ghế, Ngũ Trợt, Lục Chạng, Thất Vung, Bát Bồng, Cửu Chùa. Pho Sách cũng có 9 cặp: Nhất Học, Nhì Nghèo, Ba Gà, Tứ Xách, Ngũ Dụm, Sáu Bưng, Bảy Thưa, Tám Dây, Cửu Điều. Ngoài ba pho (9 x 3 : 27 cặp) còn có ba cặp yêu: một cặp Ông Ầm, một cặp Thế Tử, một cặp Bạch Huê. Các quân bài toàn có tên gọi nôm na, dân dã: Bảy Dày, Bảy Sưa (Bảy Liễu), Ba Gà, Ba Bụng, Nọc Thược (Nhất Nọc), Năm Rún (Ngũ Rún), Ông Ầm, Bạch Tuyết (Bạch Huê)... Hình vẽ các quân bài đơn giản nhưng giàu tính cách điệu và lãng mạn. Có nhà nghiên cứu nghệ thuậtcho rằng: "Đây dường như là cách thức của một trường phái hội họa từ chối hình thể, trừu tượng hóa sự vật hay biểu hiện sự vật kiểu trẻ con"... Nhiều người còn liên tương đến hình kỷ hà trên những ngôi mộ cổ Ai Cập. Ai cũng có thể chơi bài chòi nhưng không mấy ai "hô chòi" được như anh hiệu. Muốn "hô chòi", anh hiệu phải thuộc rất nhiều các bài truyền khẩu dân gian cộng với tài ứng tác linh hoạt khi hô, làm sao để lời hô lúc nào cũng bất ngờ, dí dỏm mà lại đúng với thể lệ cuộc chơi. Chẳng hạn, gặp con "Tam quăn" thay vì hô tên con bài, hiệu hô:


"Quờ mà quớ quơ quớ quơ
Quờ nhằm thì vợ chửa
Ba bốn tháng rày thì thổi lửa
Quăn là quăn râu, quăn quơ là Tam Quăn"


Gặp con "Nhì nghèo" thì :


Một mà ư / Một mà anh để em ra
Hai thì anh để em ra
Em về em buôn em bán
Trả nợ bánh tráng, trả nợ bánh xèo
Còn thì dư em trả nợ thịt heo
Anh đừng làm em nữa kẻo mang thì nghèo
Mang nghèo vì em. Nghèo quớ nhì nghèo"


Gặp con "Nhất vạn" (học trò) thì "Đi đâu ôm trắp đi hoài - Cử nhân không thấy tú tài cũng không - Quớ là con trò học trò"

Từ trò hô bài chòi các làn điệu ứng tác của anh hiệu, sau này có làn Xuân Nữ của bài chòi, cùng với các điệu Xàng Xê, Cổ Ban, Hồ Quang... và ảnh hưởng của lối hát, lối nói Tuồng mà hình thành bộ môn kịch hát bài chòi miền Trung.

Hiện nay, trong dịp tết, người Trung ở các làng quê vẫn còn dựng rạp hô bài chòi, nếu không dựng được chòi thì ngồi ghế vẫn được gọi là đánh bài chòi và vẫn làm sống dậy một thú vui ngày tết đã đi vào truyền thống dân gian miền Trung.